مطالعه نقش¬های فرهنگی و جایگاه هنری صورتک¬های ایران باستان

مطالعه نقش¬های فرهنگی و جایگاه هنری صورتک¬های ایران باستان

(جایگاه صورتک های ایران باستان)

تاریخچه ماسک

«قدمت اولین ماسک­ها و استفاده از آنها به دوران ماقبل تاریخ بازمی­گردد که برای شکار حیوانات بوده است. فرض بر این است که در اوایل عصر حجر، شکارچیان ماسک­هایی به شکل حیوانات به منظور پنهان نمودن چهره­شان به صورت می­زدند تا شکار خود را فریب داده و آنها را آسان­تر شکار

«طبق شواهد تاریخی، به کارگیری ماسک قدمتی بیش از 4000 سال دارد. امروزه نیز در آفریقا برخی از قبایل آن سامان از آن استفاده می­کنند.

بنابراین اگربه آغاز شکل­گیری مجسمه و ماسک­های بدوی توجه گردد، می­توان آثاری را یافت که قدمتی 3500 ساله دارند. مانند پیکره زنی که متعلق به ناحیه­ای سرناودا در رومانی است. در این پیکره، سری نمادین و ماسک­گونه دیده می­شود که می­تواند گویایی اولین تظاهرات نقاب گونه بشری باشد.» (سلطان کاشفی، 1393، 17) (تصویر ‏2‑2ماسک­های آفریقایی، )ww.artyfactory.com/africanmasks/index.html

پوشاندن صورت با ماسک یا نقاب به منزله یک سنت، آیین و یا رفتار اجتماعی از گذشته­های بسیار دور برای انسان وجود داشته است. انسان ابتدایی برای پاسخ به نیازهای مادی و معنوی و مقابله با مصائب و مشکلات زندگی بدوی خود، ناگزیر از کنار آمدن و تأثیر گذاشتن بر محیط اطراف خویش بود. چنین نیازی در نهایت باعث روی آوردن آدمی به سوی رفتارها و مناسکی بودکه بتواند او را با نیروها و قدرت­های نادیدنی مرتبط کرده و اعتقاد به سحر و جادو، ارواح شفادهنده، نیاکان قدرتمند و مقدس، خدایان خیر و نیک­خواهی و خدایان شر و بدخواهی را به دنبال داشت.

در این بین زدن ماسک به چهره و یا پوشاندن سر و بدن با پوششی گوناگون در بعضی از این آیین­ها، ابزاری قدرتمند در دست جادوگران، جاوپزشگان و رؤسای قبایل به شمار می­آمد.

از همه انواع مناسباتی که انسان با خود و همنوعانش یا با جهان داشته است، شاید حتی یک رابطه هم نتوان یافت که ماسک ترجیحا به عنوان یکی از ملزومات اساسی­اش به کار نیامده باشد.» (بدوئن، 1382، 60) یکی از قدیمی­ترین ماسک­ها که از طریق حفاری­ها به دست آمده است، به دوران پیش از تاریخ برمی­گردد. این ماسک، بسیار ساده طراحی و رنگ­آمیزی شده و روی سطح تقریبا مدور آن فقط، اشاره به چشم، بینی و لب انسان شده است که نقاط حساس صورت محسوب می­شوند و شاید بتوان آن را آغاز شکل­گیری ماسک در جهان دانست. (Error! Reference source not found.)

آدمی در مواجهه با عظمت جهان پیرامونش همواره دچار ناتوانی و عجزی بوده که او را به سوی باور به دنیای ارواح سوق داده است.

این باور که همواره با بیم و هراس عجین بوده، او را بر آن داشته تا به اشکال مختلف سعی در برقراری ارتباط با آن جهان و ساکنینش نماید، به تکریم­شان بپردازد، هیبت و قدرت­شان را بر مقدارت این جهان پاس بدارد، خشنودشان نماید، و هر آنچه در توان دارد، بگذارد تا آن ماورائیان میلی بر قرابت بنمایند. از همین­رو هویت­های دخیل در حیات او ماهیتی دوگانه می­یابند؛ این جهانی و آن جهانی. و این دوگانگی در همه ابعاد زندگانی او حضور دارد: «اگر کسی به کلیت[1] وجود باور داشته باشد، آنگاه ماسک یکی از بخش­های ضروری آن [کلیت] می­شود؛ به عنوان نقطه­ای مقابل حقیقت چهره، یا به عنوان حقیقتی که تصویر سیمایی همواره دگرگون شونده و ناتمام را پنهان می­کند.» (Sorell, 1973, 20)

«در مصر باستان، حدود 1355ـ 1342 ق.م، نیز ماسکی شکل می­گیرد که آن را متعلق به توت عنخ آمُن، فرمانروای مصر می­دانند؛ ماسکی که روی چهره کای وی با سود جستن از طلای کوبیده و جواهرات و سنگ­های گرانبها نشانده­اند تا متوفی پس از مرگ نیز جاودانه به زندگی خود ادامه دهد. (جایگاه صورتک های ایران باستان)

در واقع، اگر در آن دوران فرد متوفی را مومیایی می­کردند تا در آن جهان با هیبت و اندام خود زندگی کند، با ساختن ماسک روی چهره کای وی نیز به زیبایی چهره تمثیلی­اش می­افزودند و گویی از این طریق، بر جاودانگی­اش در آن جهان تأکید می­کردند.» (Error! Reference source not found.) (سلطان کاشفی، 1393، 19)

باید گفت انسان همیشه میلی ذاتی به تقلید و بازنمایی جهان اطراف خویش دارد.

میلی که به مقصد شناخت، آدمی را به طرح و ترسیم سوق می­دهد، «آفرینش ماسک یک کنش هشیارانه بود که با آگاهی کامل نسبت به اصول زیباشناسانه­ی بدوی شکل گرفت. این نخستین کوشش انسان برای شکل و معنا بخشیدن به درونی­ترین دیداری­سازی­هایش بوده تا به ورای حالت معمول چیزی برسد که صرفا به صورت مبهم نسبت به آن آگاهی داشته است.» (Sorell, 1973, 10)

«صورتک­ها ساخته می­شوند تا به ارواح محافظ قدرت دهند و به شکلی قابل رؤیت متجلی گردند و یا به اسطوره­ها جان دهند. صورتک­ها معمولا طوری ساخته می­شوند که یا تنها چهره را بپوشانند و یا اینکه تماسی سر را بپوشانند. بعضی از صورتک­ها تنها به عنوان شیئی مقدس یا به عنوان علامت جامعه یا ارواح به کار برده می­شوند. این صورتک­ها همچون هیئت نیاکان خود شیئی مقدس هستند که برای قدرت دادن به آنها باید قربانی کرد. آنها قابل تعرض نیستند و در صورت تعرض با خطر مرگ روبرو می­شوند.» (ساجدی، 1382، 166)(جایگاه صورتک های ایران باستان)

[1] ـ به طور طبیعی مقصود ما مقوله کلی رابطه انسان با جهان پیرامونش است که رابطه­ی انسان با انسان هم جزئی از آن است.

ماسک در ایران باستان

ببراساس یافته­های باستان­شناسان ماسک بیش از هر چیز ریشه در باورهای طبیعت­گرایانه انسان دارد، که حیات خود را در باورها و آیین­های اساطیری و دینی ادامه دارد، و این مسئله در یافته­ های باستان­شناختی اقوام پیشاتاریخی قابل بررسی است. انسان نخستین بر این باور بود که جهان و انسان در اختیار ارواح خوب و بد می­باشد، ارواحی که بر طبیعت تسلط داشته و سرنوشت او را تعیین می­کردند، ماهیت و اهداف آنها برای انسان روش نبود.(جایگاه صورتک های ایران باستان)

مهم­ترین عامل در این میان حیوانات بودند که انسان اولیه از آنها می­ترسید و یا باعث روزی و برکت او بودند و او به آنها احترام می­گذاشت.

از همین رو ماسک در دوره اسطوره­ای، وسیله­ای برای دستیابی به نیروهای ماورای طبیعت و ایجاد رابطه با ارواح بود. «انسان کوشش می­کرد تا از طریق جادو و مراسم خاص بر این ارواح تأثیر گذاشته و آنها را در راستای خواسته­های خویش هدایت نماید. ماسک به این مفهوم در شکل­ها و انواع مختلف به کار می­رفت؛ که در رنگ­آمیزی صورت و بدن، چسباندن پشم یا پر حیوانات بر چهره و و اندام و برتن کردن پشم و پوست آنها بر خود، نمونه­هایی از کاربرد ماسک بود. با گذشت زمان، به منظور استفاده مداوم از این نوع ماسک­ها، پشم و پر حیوانات را بر روی زیرساختی از آن چسبانده و می­پوشیدند؛ و به این صورت نخستین صورتک­ها به وجود آمدند.» (Ebeling, 1984, 24)

بر اساس یافته­های باستان­شناسان، قدیمی­ترین ماسکی که انسان به کار برده “ماسک انسان ـ حیوان” می­باشد؛ که قدمت آن به 30000 سال قبل از میلاد عیسی مسیح، یعنی به دوره پارینه سنگی بازمی­گردد. (جایگاه صورتک های ایران باستان)

انسان نخستین بر صخره­ و دیواره غارها صحنه ­های شکار را تصویر می­کرد که در آن رقصندگان با ماسک حیوانات مشاهد می­شوند.

شواهد بسیار گویای آن است که در این غارها آیین­ها و مراسم خاصی اجرا می­شده است.» (Sheleen, 1987, 37) (تصویر ‏2‑4 نقاشی صخره­ای در آفریقای جنوبی، صحنه رقص با صورتک حیوان (http://www.bradshawfoundation.com/rari/photographs/16b.jpg)(جایگاه صورتک های ایران باستان)

انسان نخستین جانوارن وحشی را به چشم یک رقیب که گاهی از او نیز نیرومندتر بود، اما از سویی او به این رقیب احتیاج داشت تا ملزومات زندگی او را فراهم بیاورد، پس می­کوشید با اجرای رقص، و مراسم پیش از شکار، که با استفاده از ماسک حیوانات به شکل آنها درمی­آمد، به باور خود، قدرت، چالاکی، مهارت وقدرت آن حیوان را در اختیار خود گرفته و بر او در شکار فایق آید. (این ماسک­ها، با گذر زمان، از هنگامی­که حیوانات به تدریج نقش برتر خود را در برابر انسان از دست دادند، به ماسک­های نیمه انسانی ـ نیمه حیوانی و در نهایت به ماسک و یا ماسکواره­های انسانی که خود نمادی از خدایان بودند، تبدیل شدند.» (Ebling, 1984, 23)

بهرام بیضایی، در کتاب “نمایش در ایران” درباره اجتماع قبیله­های اقوام ایرانی در این دوره می­نویسد، «نقش­هایی که از رقص­های دسته جمعی به گرد آتش و نظایر آن بر تکه­ های سفال به دست آمده، وجود چنین اجتماع­هایی را در ایران تأیید می­کند؛ اینگونه مجالس­ها برانگیزنده روحیه جنگاوری مردان بود، گاهی به نمایشی از جنگ و شکار بدل می­شد، که در آن چند تن با صورتک جانوران می­گریختند و چند تن دیگر به نشانه شکارچیان تعقیب­شان می­کردند تا عاقبت طی قرارهای پیشین خود، جانور به خاک می­افتاد، و این نشانه آرزو و یا میل شکارچی به غلبه مدام بر شکار بوده است.» (بیضایی، 1383، 28)

این رقص­ها، یادآور رقص­های شمنی اقوام نخستین هستند که در آن شمن، جام­های از پوست جانوران می­پوشید و رقصی مانند حرکات جانوران می­کرد تا به اینگونه آن جانور را تسخیر و در اختیار خود درآورد.

بیضایی با آوردن شاهدی که احتمالا به دوره اساطیری مربوط است، بر این نظریه تأکید می­ورزد، «بر تکه سفال کوچکی که [در تخت جمشید پیدا شده و ] تاریخ آن را حدود نیمه اول هزاره دوم پیش از میلاد تخمین زده­اند، تصویر دو تن از اجراکنندگان یک رقص دسته جمعی با صورتک­های بز کوهی دیده می­شود، که بین خود شاخه­هایی با برگ­هایی متقارن دارند. نقش این رقص که بایستی گرداگرد ظرف سفالین تکرار شده باشد، ظاهرا نشان دهنده اندیشه مذهبی رایج در آن دوره است که به وسیله تصاویر دیگری بارها بازگو شده است و آن داستان ستایش درخت آسوریک یا درخت زندگی است. (Error! Reference source not found.)(جایگاه صورتک های ایران باستان)

در مناظره­ای میان نخل و بز [نماد خدای کوهستان] که به هنگام بهار اجرا می­شده است، در این مناظره هر کدام به ذکر فواید خویش می­پردازد و سرانجام پیروزی از آن بز می­شود.

نظیر این نقش­ها و صورتک­ها در بخش­هایی از ایران قدیم در [آسیای مرکزی] از جمله خوارزم به دست آمده است.» (بیضایی، 1383، 28) (تصویر ‏2‑5 رقص بز کوهی و درخت زندگی، رقص با سماچه، قدمت تخمینی 2000ق.م (ذکاء، 1342، 55)

انسان شناسی هنر

انسان شناسی هنر شاخه­­ای از انسان­شناسی است که به فهم هنر از دیدگاه فرهنگ آفریننده­اش می­پردازد. نشان دادن اینکه اشیای هنری چگونه در فرهنگ یک جامعه خاص تولید می­شوند و چه کارکردی برای آن فرهنگ دارند، وظیفه یک انسان­شناس است. (Morphy & Perkins, 2006, 15) به عقیده هوارد مورفی اصل عمومی که باید قضیه محوری انسان­شناسی هنر باشد، عبارت است از اینکه «فهم اهمیت اثر نیاز به قرار دادن آن در وسیع­ترین زمینه ممکن است.(جایگاه صورتک های ایران باستان)

فهم تأثیر یا اهمیت فوری اثر بدون فهم زمینه­های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی تولید آن نه کافی نه ممکن است.» (Ibid, 17).

او تعریف زیر را برای آثار هنری ارائه می­دهد، «آثاری که ویژگی­های معناشناختی و زیباشناختی دارند و برای نمایاندن یا بازنمایی به کار می­روند.» (Morphy, 1994, 655) با توجه به تمام مطالبی که گفته شده در انسان­شناسی هنر، آثار هنری از سه دیدگاه اصلی تحلیل می­شوند: زیبایی­شناسی، معناشناسی و کارکردشناسی (Ibid)

از دیدگاه معناشناختی،آثار هنری ابزارهایی هستند که معنا را رمزگذاری یا چیزی را بازنمایی می­کنند و یا معنای خاصی به وجود می­آورند. از دیدگاه زیباشناختی، آثار هنری در ارتباط با اثر زیباشناختی یا خصوصیات بیانی­شان تحلیل می­شوند و از دیدگاه کارکردشناختی، اثر هنری به عنوان یک کالا از لحاظ کاربرد و تزئین مورد مطالعه قرار می­گیرد.

در این فصل با توجه به تحلیل انسان­شناسی هنربر مبنای بعد معناشناختی، بعد زیبایی­ شناختی و همچنین کارکردشناختی آثار هنری، به تحلیل ماسک­های 3 دوره هخامنشی، اشکانی و ساسانی پرداخته خواهد شد.

ابتدا در تحلیل معناشناختی و با توجه به این موضوع که «تحلیل فرم می­تواند مبنایی برای فهم شیوه­های رمزگذاری معنا در هنر باشد» (Morphy & Perkins, 2006, 324)

موضوعات نقوش و نمادشناسی آنها مورد مطالعه قرار گرفته است، سپس در تحلیل زیبایی­شناختی، فرم و الگوی ساخت ماسک بررسی شده و در نهایت به کارکردهای این هنر در جامعه آن روز پرداخته خواهد شد.(جایگاه صورتک های ایران باستان)

4ـ 2ـ 1 زیبایی­شناسی

همانگونه که در بالا نیز توضیح داده شد، «از دیدگاه انسان­شناسی، هنر شامل اشیایی با ویژگی­های معناشناختی و زیبایی­شناختی است که برای نمایاندن و یا بازنمایی به کار گرفته می­شود. (مورفی، 1385، 31) دغدغه اصلی انسان­شناسی زیبایی­شناسی شیء در زمینه فرهنگ تولید کننده است.

(Morphy, 1994, 655) ویژگی­های اشیا در خودشان ویژگی­های زیبایی­شناختی نیستند، بلکه این ویژگی­ها از طریق جای گرفتن در نظام­های ارزش و معنا، که آنها را در درون فرایندهای فرهنگی ادغام می­کند، تبدیل به ویژگی­های معناشناختی می­شوند. (Morphy, 1992, 10) طبق این نظر مورفی زیبایی­شناسی را در حداقل در دو قلمرو جای می­دهد: «1. اینکه چگونه چیزی حس می­شود و 2. اینکه چگونه چیزی فهمیده می­شود.» (Morphy, 1992, 11) مورفی زیبایی­شناسی را بررسی تأثیری که شکل (به طور گسترده شامل شکل، بافت، نور، سایه، مزه و بو . ….) روی حس دارد، می­داند.

(Morphy & Perkins, 2006, 293).

جهت دستیابی به این اهداف تمرکز محوری در انسان­شناسی هنر باید بر توضیح فرم باشد.

تمرکز بر فرم مدخلی فراهم می­کند که برای فهم جنبه­های دیگر هنر و به طور کلی­تر فهم فرایندهای فرهنگی. (ایزدی جیران، 1393، 13) مورفی فرم را به طور وسیعی تعریف می­نماید که هم دربرگیرنده ریخت است و هم جزئیات ترکیب و ساخت را شامل می­شود.

باید گفت ماسک­های ایران باستان (هخامنشی، اشکانی، ساسانی) نیز واجد ابعاد زیبایی­شناسی است. هر ماسک هم در شکل و هم نقوش به نوعی با ویژگی­های زیبایی شناختی ارتباط پیدا می­کند، اما آنچه برای انسان شناس اهمیت دارد این مهم است که این زیبایی­شناسی در بستر فرهنگ تولید کننده، یعنی ایران باستان و در سه دوره هخامنشی، اشکانی، و ساسانی تفسیر شود.(جایگاه صورتک های ایران باستان)

برای مشاهده مطالب بیشتر به سایت فرزدان مراجعه نماید.